مدیریت ریسک در چرخه حیات طرح‌های سد و نیروگاه‌های برق‌آبی

علی اکبر صابری، دانشجوی دکترای مدیریت ساخت

مهرگان پرس،طرح‌های سد و نیروگاه‌های برق‌آبی، به عنوان یکی از مهمترین نیروگاه‌های تولید انرژی پاک و تجدیدپذیر، نقش مهم و بسزایی در پایداری و پیک سایی شبکه برق سراسری کشور ایفا می‌کنند. این طرح‌ها با ظرفیت نصب بیش از 12 هزار مگاوات، در حدود 15 درصد از مجموع ظرفیت نصب نیروگاه‌های کشور را به خود اختصاص داده اند. هرچند درصد ظرفیت نصب این نیروگاه‌ها کمتر از نیروگاه‌های حرارتی است، ولیکن به علت نقش و قابلیت‌های فنی ویژه و منحصر به فرد در مدیریت شبکه برق همچون کنترل فرکانس، تثبیت پایداری و متعادل نگه داشتن شبکه و امکان ورود و خروج سریع به سامانه، همواره و در کلیه فصول سال نقشی حیاتی در صنعت داشته و از عوامل مهم موفقیت و پویایی آن محسوب می‌شوند.
در فصول گرم و زمان پیک مصرف، به علت افت راندمان نیروگاه‌های حرارتی، نیروگاه‌های برق‌آبی کمک شایانی به تولید نموده و خاموشی را به حداقل می‌رسانند، در فصول سرد نیز به علت افزایش مصرف گاز و عدم امکان تامین کامل گاز مصرفی نیروگاه‌های حرارتی و کاهش تولید آنها، نیروگاههای برق آبی با تمام ظرفیت خود وارد مدار شده و نیاز شبکه را تا حد امکان مرتفع می‌نمایند. همچنین کنترل و مهار سیلاب‌های عظیم مانند آنچه در نوروز سال 98 در جنوب و جنوب غرب کشور رخ داد و حفظ و صیانت از شهرهای مهم و استراتژیکی چون اهواز و خرمشهر و نیز کاهش تلفات سیل در بسیاری از شهرها و مناطق روستایی، از دیگر منافع این طرح‌های فاخر و استراتژیک است.
مدیریت آب‌های سطحی و نگهداری و رهاسازی برنامه ریزی شده آب برای مصارف مختلف صنعت، کشاورزی، خدمات و شرب مناطق پایین دست مخزن و جلوگیری از اتلاف و هدررفت آب به خصوص در مناطقی که بارش سالیانه تنها در چند روز و حتی چند ساعت اتفاق می افتد، از سایر موارد انتفاعی و مزایای این طرحها قلمداد می‌شود.
مدیریت ریسک یکی از محدوده‌های مهم مدیریت پروژه است که در کشورهای پیشرفته به صورت کامل و سازمان یافته و در تمامی طرحها و پروژه‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد، این بدان معناست که مدیریت پروژه بدون مدیریت ریسک دارای نقصان و کاستی است و مدیر پروژه موظف است قبل از آغاز پروژه آنرا تهیه و نهایی نماید. مدیریت ریسک به عنوان یکی از حوزه‌ های پیکره دانش مدیریت پروژه،  ‌‌‌‌‌‌‌‌فرآیندهای متوالی برنامه ریزی، شناسایی، ارزیابی، پاسخگویی، پایش و کنترل ریسک را شامل می‌شود.
هدف اصلی مدیریت ریسک، ریشه یابی علل وقوع هر ریسک، تحلیل آن و در نهایت انتخاب پاسخ و واکنش مناسب و در صورت نیاز تخصیص ریسک‌ها به بخش‌های ذی‌صلاح، به منظور کنترل مؤثر ریسک‌های پروژه، اجتناب از هزینه‌های غیر ضرور و بهینه کردن استفاده از منابع است. متاسفانه در اغلب طرح‌ها و پروژه‌های اجرایی کشور یا مقوله مدیریت ریسک وجود ندارد و یا اگر مدرکی به نام مدیریت ریسک تهیه می‌شود، کاملا فقیر، صوری و بی کاربرد است. گزارشی کامل، دقیق و جامع که توسط تیمی حاذق، نکته سنج و مجرّب، تمام فصول و گامهای فرآیند مدیریت ریسک را در خود جای داده باشد، به ندرت یافت می‌شود. در بسیاری از مجلّداتی که به نام مدیریت ریسک ارائه می‌شود، تنها به لیست برخی ریسک‌های مهم بسنده شده و ارزیابی کیفی و کمّی و تحلیل و نتیجه گیری و استفاده از خروجی‌های آن، حتی اگر تهیه شده باشد، به عنوان نشان و سمبل تجدّد، در کتابخانه دفتر مدیریت پروژه جلوه نموده و اثری از آن در مدیریت و راهبری طرح دیده نمی‌شود.
ریسک، تهدید و فرصت معنا می‌شود، تهدیدهایی که به اهداف طرح لطمه میزنند و فرصت‌هایی که سبب سوددهی و بالندگی بیشتر آن می‌شوند، اما بدون تدوین مدیریت ریسک، تهدیدها و فرصتها، چه معنایی دارند. تهدیدهایی که در طرحها و پروژه های مختلف به زمان، کیفیت، هزینه و به همه بندهای پیکره دانش مدیریت پروژه لطمه و صدمه زده اند و فرصت‌های ارزشمند بسیاری که در اثنای کار نادیده گرفته و رها شده و به نوعی مدفون و مستور مانده اند. متاسفانه حتی آن دسته از متخصّصین، کارشناسان و مدیرانی که توجه بیشتری به ریسک داشته و به مقوله مدیریت ریسک اهتمام ورزیده اند، اغلب، مدیریت ریسک را تنها در ارزیابی ریسک در بخشی از چرخه حیات طرح و آن هم در ارزیابی کیفی خلاصه کرده و جداول و نمودارهای رنگی و مدیرپسند و لیستی از انواع ریسک را به آن منضم کرده اند. هرچند این اقدام برای گام نخست، قابل تقدیر و ستایش است، اما پیمودن ادامه گام‌های فرآیند مدیریت ریسک، همچنان مسکوت و ابتر باقی مانده، زیرا آنچه مهم و کاربردی است، خروجی‌های قابل استناد فرآیند است.
نتایج گزارش مدیریت جامع ریسک یک طرح عمرانی، هزینه و زمان واقعی را تا حد مطلوبی مشخص می کند، هزینه ای که از هزینه پیش‌بینی شده اولیه، به طور قطع بالاتر است و زمانی که با زمان مفروض ابتدایی، فاصله دارد. این بدان معناست که بدون مدیریت ریسک، پیش‌بینی دقیق زمان و هزینه واقعی انجام طرح غیر ممکن بوده و به تبع آن مدل‌های اقتصادی و مالی و شاخص‌هایی چون نسبت سود به هزینه غیر واقعی خواهند بود. به واقع، کل بررسی‌ها و مطالعات و واکاوی‌های طرح، بدون انجام ارزیابی ریسک، دارای خطا، اشتباه و انحراف است. این انحراف در برخی پروژه‌ها و طرح‌های کوچک، شاید ناچیز و قابل اغماض باشد، ولیکن در طرح‌های بزرگ که هزاران میلیارد تومان هزینه اجرایی دارند، نابخشودنی و به دور از اندیشه و تفکر مهندسی است. متاسفانه دهها هزار طرح عمرانی نیمه تمام و راکد کشور، بدون ارزیابی ریسک، آغاز و با درصدهای متفاوت پیشرفت بلاتکلیف رها شده و در حال فرسایش و تخریب هستند. تعداد طرحهای نیمه تمام کشور طبق آمار سازمان برنامه و بودجه حدود هشتاد هزار طرح است، طرحهایی که به جای رشد و توسعه کشور، خود سبب و عامل گسترش رکود و نزول شاخص های اقتصادی اند. این طرحها به جای توسعه و توسعه پایدار کشور، تداعی کننده تخریب و تخریب پایدار این مرز و بوم شده اند.
در طرحهای سد و نیروگاههای برق آبی، که در زمره مهم ترین ابرسازه های زیربنایی کشور قرار داشته و همواره در رعایت اصول فنی و اجرایی از صنایع پیشرو بوده است، بررسی خطرات و ریسکها به عنوان یکی از قیود و قسمی از فرهنگ مهندسی سدسازی، با تعامل و هم اندیشی ارکان طرح انجام می‌شود، ولیکن این احتمال وجود دارد که به علت عدم وجود الزام و چارچوب قانونی، بسته مدیریت ریسک همچون بسته مدیریت دانش با سلایق تیم طرح ترکیب و ادغام شده و از غنای آن کاسته شود. هرچند نشریه قدیمی شماره ششصد و پنجاه و نه سازمان برنامه و بودجه به مدیریت ریسک اختصاص دارد، ولیکن تهیه بسته مدیریت ریسک برای طرح‌ها و پروژه های عمرانی، قید قانونی نداشته و دستگاه‌های اجرایی می‌توانند بدون توجه به آن کد اجرایی دریافت و طرح‌ها و پروژه‌های خود را عملیاتی نمایند. بنابراین قدم نخست برای کمک به استقرار مباحث مربوط به ریسک در پروژه‌ها، تنظیم و به روزرسانی نشریه قدیمی موجود و لازم الاجرا نمودن آن در تمامی طرحها و پروژه‌های کشور است. همانگونه که تهیه بسته مطالعات فرهنگی و اجتماعی چند سالی است در ردیف مستندات ضروری برای دریافت کد اجرایی یک پروژه و آغاز آن قرار گرفته، لازم است این سیاستگذاری برای بسته جامع مدیریت ریسک نیز صورت پذیرد.
تا زمان ابلاغ رسمی این الزام توسط سازمان برنامه، لازم است کارفرمایان با انتخاب مشاور تخصّصی ریسک و با تشکیل کارگروهی متشکل از ذینفعان مرتبط، کلیه ریسک‌های محتمل را با روش‌هایی چون طوفان فکری، دلفی و مانند آن، استخراج و تمامی تهدیدها و فرصتهای ممکن را مورد بحث و تبادل نظر قرار دهند و اطمینان حاصل کنند که ارزیابی ریسک شامل ارزیابی های کیفی و کمّی به صورت کامل و با استفاده از نرم افزارهای به روز انجام و نتایج آن در مستندات و اطلاعات نهایی طرح درج و پاسخ‌های مناسب به ریسک‌ها داده شود. این بدان معناست که کلیه اسناد و مدارک طرح، مانند اسناد مناقصه، اسناد پیمان و کلیه گامهای مسیر چرخه حیات آن، با اعمال اطلاعاتی که از بسته مدیریت ریسک استخراج شده، تهیه، تدوین و نهایی می‌گردند.
حلقه‌های اقتصادی کشور بهم تنیده و با یکدیگر مرتبط هستند، کم توجهی در راهبری یک طرح به خصوص اگر طرحی بزرگ و استراتژیک باشد، لطمات محلی و ملی و مادی و معنوی زیادی به حوزه مهندسی و در نهایت به اقتصاد کشور وارد خواهد کرد. لذا ضروری است، تهیه بسته جامع مدیریت ریسک برای کلیه طرحهای کشور مخصوصا طرح‌های زیربنایی به عنوان یک وظیفه قانونی تلقی و نتایج آن مبنای کلیه تصمیم گیریها قرار گیرد. امید است در آینده ای نزدیک هیچ یک از طرح‌های کشور بدون ارزیابی ریسک آغاز نشود و منافع حاصل از این تدبیر و تعقّل و تعمّق، در وهله اول در حوزه مهندسی و سپس در کل کشور به منصه ظهور رسد.